پیش از این به دلیل نبود سد مخزنی در بالادست شبکه اهرم حجم آب توزیع شده برای آبیاری نخیلات زیر پوشش، بشدت متاثر از بارش های زمستانه و سیلاب های فصلی بود، به گونه ای که این میزان آب از ۲ تا ۲۱ میلیون متر مکعب در سال و متناسب با سال پر بارش و یا کم بارش متغیر می‌شد.
بیشترین آب مورد نیاز منطقه تنگستان از طریق منابع آبی زیرزمینی و حفر چاه‌ها تامین می‌شود و آورد رودخانه‌های خائیز و باهوش که هرکدام به ترتیب سالانه ۱۰ و ۲۵ میلیون مترمکعب بود به صورت سیلاب به دریا می ریخت و بخش کمی از آن از طریق بندهای انحرافی به آبیاری نخلستانها اختصاص می یافت.
در همین راستا بود که تلاش شد با احداث سدهای خائیز و متعاقب آن سد باهوش بخشی از این آورد رودخانه در تنگستان مهار و به صورت برنامه ریزی شده به سمت نخیلات منطقه هدایت شود.
پس از آبگیری و شروع بهره‌برداری از سد خائیز و ذخیره سازی آب در مخزن سد، امکان بهره‌مندی از آب تنظیم شده فراهم می‌شود به گونه ای که سیلاب های فصلی که تا پیش از این در بازه زمانی حداکثر یک ماهه و بیشتر نیز در فصل زمستان از دسترس خارج می شد، با مهار و کنترل در مخزن سد خائیز به صورت بهنگام و متناسب با نیاز آبی نخیلات (در فصل تابستان) رهاسازی و توزیع می شود.
ضعف منابع آبی ناشی از خشکسالی‌های پی در پی منجر به احداث سد خائیز تنگستان شد و امروز نخلداران این شهرستان برای نجات نخیلات خود چشم امید به تکمیل و بهره‌برداری از این سددوخته اند.
اَهرَم مرکز شهرستان تنگستان در فاصله ۵۵ کیلومتری جنوب شرق بوشهر واقع است که بیش از سه هزار هکتار نخلستان دارد و بعد از دشتستان مهمترین قطب تولید خرمای بوشهر به شمار می‌رود و آوازه کبکاب‌های آن به عنوان معروف‌ترین خرمای تَرِ جنوب در سراسر کشور فراگیر شده است.
حالا چند سالی است که خشکسالی‌های پی در پی و فراگیر سال‌های اخیر و به دنبال آن خشک شدن چشمه ها و کم آبی رودخانه ها به عنوان معضلی بزرگ گریبان کشاورزان بویژه نخلداران این منطقه را گرفته و این مشکل در استانی مانند بوشهر به دلیل فقدان منابع غنی آب محلی دو چندان است.
آسیب پذیری نخیلات اهرم بر اثر خشکسالی
کم آب شدن رودخانه‌ها و ممنوع شدن برداشت آب از منابع زیر زمینی دشت‌ها در شهرستان تنگستان سبب شده تا شمار دوره‌های آبیاری نخلستان‌های این شهرستان کاهش یابد؛ نخیلات این شهرستان در سال‌های پرآبی و متناسب با میزان بارندگی‌ها، در چندین مرحله به روش سنتی غرقابی آبیاری می‌شدند اما در سال‌های اخیر به ناچار هر چهار تا پنج ماه یکبار آبیاری می‌شوند، آن هم در مدت زمان کوتاه و بر اساس سهمیه بندی؛ این وضعیت در میزان و کیفیت محصول خرما و درآمد نخلداران تاثیر منفی زیادی داشته است.
خشکسالی‌های پی در پی، کاهش کیفیت آب‌های در دسترس و خشک شدن چاه‌ها، نخیلات اهرم را “آسیب پذیرترین نخیلات استان بوشهر” کرده است؛ این توضیح مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر در باره باغ‌های نخل تنگستان است.
آنطور که سمیه فرح‌بخش می‌گوید: در گذشته تا یک مترمکعب آب از رودخانه باهوش برای آبیاری نخیلات اهرم برداشت می‌شد اما امروز به دلیل کاهش آورد رودخانه‌ها این میزان تنها به ۱۵ لیتر در ثانیه معادل یک چهلم کاهش یافته و این به معنی خشکیدگی نخلستان‌های این منطقه است.
به گفته فرح‌بخش بیشتر چاه‌های موجود در منطقه اهرم امروز خشک شده و کف شکنی چاه‌ها نیز هیچ تاثیری در برداشت آب ندارد و مجموع عوامل موجود، کمیت و کیفیت این آب را تحت تاثیر خود قرار داده است.
احداث سد خائیز؛ گامی برای سیراب شدن نخیلات تنگستان
در همین راستا با وجود همه تنگناهای اقتصادی، دولت وقت برای استفاده بهینه از ۳۰ تا ۴۰ میلیون مترمکعب آب ناشی از بارش‌ها که به صورت سیلاب از دسترس خارج و بدون استفاده به دریا ریخته می‌شد و گاه راه‌های ارتباطی را مسدود می‌کرد، ساخت سدها را آغاز کرد تا آب‌های روان را برای تامین آب زمین‌های کشاورزی، باغ‌ها ذخیره و مشکل کم آبی نخیلات حل شود؛ “خائیز” یکی از این سدها بود.
خرداد سال ۹۷ بود که با حضور وزیر وقت نیرو عملیات اجرایی سد خائیز در ۱۰ کیلومتری جنوب شهر اهرم آغاز شد تا به این وسیله چراغ امید زنده ماندن نخیلات این شهرستان در دل نخلداران روشن بماند.
سد خائیز تنگستان از سدهای خاکی با هسته رسی است که با هدف تامین آب بخش کشاورزی (نخیلات)، حقابه‌های زیست محیطی رودخانه خائیز، تامین آب بخشی از شبکه آبیاری و نخیلات زهکشی اهرم، بهبود اقتصاد کشاورزان، کنترل سیلاب در شهرستان تنگستان، آبیاری ۶۸۱ هکتار از نخیلات زیر پوشش شبکه آبیاری اهرم، کاهش اتکا به آب‌های زیر زمینی، افزایش راندمان آبیاری و کیفیت محصولات کشاورزی، افزایش اشتغال و تثبیت جمعیت آغاز شد.
آنطور که مسئولان و دست اندرکاران شرکت آب منطقه‌ای استان بوشهر می‌گویند: اجرای سد خائیز نقشی مهم در شکوفایی، رونق اقتصادی، کشاورزی و طرح‌های اشتعال‌زایی شهرستان تنگستان دارد به همین دلیل با وجود همه مشکلات و تنگناها امروز بدنه سد به صورت ۱۰۰ درصد به پایان رسیده به نحوی که سال گذشته آبگیری شد.
به گفته علی محمدی مدیرعامل شرکت آب منطقه ای بوشهر سد خائیز با حجم مخزن ۱۶ میلیون متر مکعب، آب تنظیمی ۳.۹ میلیون مترمکعب، حجم خاکریزی یک میلیون مترمکعب، طول تاج ۶۱۰ متر، ارتفاع ۳۶ متر و با ۱۷۰میلیارد تومان اعتبار احداث می‌شود.
امروز نزدیک به چهار سال است که کشاورزان اهرمی چشم انتظار به پایان مراحل اجرایی “خائیز” دوخته‌اند تا بهبود آب‌دهی، کمیت و کیفیت گذشته را به ثمر سالانه آنها بازگرداند.
آنطور که علی عالی زاده یکی از نخلداران قدیمی منطقه اهرم می‌گوید: با توجه به اینکه ۶۰ تا ۷۰ درصد زندگی مردم این منطقه وابسته به نخیلات است و به سرانجام رساندن سد خائیز از نظر اقتصادی و مالی نقشی مهم در زندگی مردم دارد.
او معتقد است در گذشته هر نخلی در منطقه اهرم بین ۶۰ تا ۷۰ کیلو محصول خرما تولید می کرد اما امروز به دلیل کم آبی افزون بر کاهش کیفیت محصول میزان تولید نیز بویژه برای کسانی که قدرت خرید آب و امکان آبیاری مداوم نخیلات خود را نداشته باشند به ۱۰ تا ۱۵ کیلو رسیده و این میزان تولید در مقابل هزینه گزافی که صورت می گیرد به هیچ عنوان مقرون به صرفه است.
این نخلدار اهرمی در باره آبیاری نخیلات این طور توضیح می‌دهد به طور معمول اگر هر ۴۰ روز یکبار آب به نخل برسد برای او کافی است اما امروز با توجه به شرایط خشکسالی این امکان بین ۵۰ تا ۶۰ روز نیز فراهم نمی شود و همین امر بر کیفیت محصول نیز تاثیر گذار است.
عالی زاده این را هم یادآور شد که امروز هزینه تولید یک کیلو خرما ۴۰ درصد قیمت آن را تشکیل می دهد زیرا که آب با مشکلات زیادی برای نخیلات تامین می‌شود؛ بنابراین راه‌اندازی سد خائیز بخش زیادی از مشکلات نخلداران این منطقه برطرف می‌کند.
این باغدار اهرمی که یکهزار اصله نخل دارد معتقد است هر نخل به طور تقریبی ۱۵۰ سال ثمر می دهد و به عنوان یک سرمایه دراز مدت به شمار می رود به همین دلیل انتظار است مسئولان زمینه تامین آب که امروز به عنوان مهمترین مساله برای نخیلات به شمار می رود را فراهم کنند چرا که یک سری چاه‌هایی حفر و آب آن با هزینه سرسام آور در منطقه خرید و فروش می شود که این کار باعث ضعیف شدن سفره های زیر زمینی و مشکلات زیست محیطی زیادی می‌شود.
البته این نخلدار یک پیشنهاد برای مسئولان استان بوشهر نیز داشت و معتقد بود که با توجه به وجود ۵۰ میلیون مترمکعب پساب فاضلاب شهر بوشهر در صورت تصفیه این پساب امکان استفاده از این آب برای آبیاری نخیلات وجود دارد.
رئیس دولت سیزدهم نیز در ششمین سفر استانی خود به استان بوشهر در بازدید از نخلستان‌های شهرستان اهرَم استان بوشهر در گفت وگوی بی واسطه به کشاورزان قول داد با همت یکدیگر اجازه نخواهیم داد برای نخلستان‌های این استان مشکلی ایجاد شود.
آیت الله رئیسی در همان سفر این تاکید را نیز کرد که دولت مبلغ مورد نیاز تکمیل سد خائیز را اختصاص می دهد تا این سد در کمترین زمان به بهره برداری برسد و مشکل تامین آب کشاورزان استان بوشهر و تنگستان تا حدودی برطرف شود.
در همین ارتباط هیات دولت ۷۰ میلیارد تومان برای تکمیل سد خائیز مصوب کرد که به گفته معاون طرح و توسعه شرکت سهامی آب منطقه ای بوشهر تاکنون ۴۵ میلیارد تومان آن تخصیص و ۲۵ میلیارد تومان مابقی نیز امسال پرداخت می‌شود.
حضور رئیس دولت سیزدهم در جمع نخلداران تنگستانی کشاورزان اهرمی را شگفت‌زده کرد و در ادامه با شنیدن خبر تصویب اعتبار وعده شده تکمیل سد و انتقال آب از آن بیش از هر زمان دیگری آنها را نسبت به حفظ این شغل آبا و اجدادی امیدوارتر کرد.
بر اساس آخرین گفته‌های مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای استان بوشهر هرچند بدنه سد خائیز تکمیل شده اما اجرای کارهای تکمیلی شامل محوطه سازی، راه‌های دسترسی، تکمیل تاج و عملیات سرریز سد هنوز باقی‌مانده است.
معاون طرح و توسعه شرکت سهامی آب منطقه ای بوشهر نیز می‌گوید: پیشرفت فیزیکی سد خائیز در زمان حاضر ۸۵ درصد است و تلاش می‌شود با تکمیل کارهای باقی مانده، این سد امسال به صورت ۱۰۰ درصد مورد بهره برداری قرار گیرد.
آنطور که جمشید تویل عنوان می‌کند در زمان حاضر یک میلیون و ۲۰۰ مترمکعب آب پشت سد خائیز ذخیره شده که در زمان مناسب امکان رهاسازی وجود دارد.
سرعت بخشی در اجرای سد خائیز در استان بوشهر برای ذخیره آب‌های سطحی و مصرف آن در بخش کشاورزی و آشامیدنی از واجباتی است که باید مورد توجه دولت قرار گیرد که تخصیص و تامین منابع مورد نیاز بیانگر عزم دولت در تحقق وعده داده شده به کشاورزان است .
به اعتقاد مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر ادامه معضل کم آبی با افت کمی و کیفی آب منجر به نابودی تدریجی نخیلات اهرم خواهد شد همچنین به دلیل وابستگی اقتصادی و شغلی ساکنان به نخیلات و احتمال بروز خطر از بین رفتن نخلستانها می طلبد روند احداث سد خائیز با سرعت بیشتری پی گیری شود.
از نظر فرح‌بخش سرعت بخشی در روندی اجرای سد خائیز و تامین اعتبار آن برای اجرا مهمترین راهکار نجات نخلستان‌های اهرم به شمار می‌رود براین اساس تلاش و برنامه ریزی از سوی جهاد کشاورزی و سازمان مدیریت و برنامه ریزی هم راستای وزارت نیرو ضروری است.
فرح بخش اصلاح شیوه آبیاری نخیلات از غرقابی به تحت فشار، پایداری تولید، حفظ اشتغال، رونق اقتصادی، افزایش کمی و کیفی محصول خرما که یکی از بهترین خرماهای کبکاب در استان است را از جمله مزایای سد خائیز عنوان کرد.
طرح آبرسانی نخلستان‌های اهرم در انتظار اجرای مصوبه هیات دولت
قدمت شبکه آبیاری اهرم به شکل سنتی برای نخیلات بدون هیچ گونه آب تنظمی به ۱۵۰ سال قبل برمی گردد که این شبکه تنها در زمان سیلاب آبگیری می‌شد و در سایر روزها بدون آب بود و تامین آب تنظیم شده برای آبیاری ۲۰۰ هزار اصله نخل در پائین دست یکی از آروزهای دیرینه کشاورزان تنگستان بود.
چنانکه عضو سابق شورای شهر اهرم می‌گوید: با آغاز اجرای سد خائیز امیدها به حفظ نخیلات جان گرفت تا جایی که در این مدت نزدیک به ۱۵۰ هزار اصله نخل نیز کاشته شد.
به گفته عباس صبوری حالا باید فاصله نزدیک به ۱۵ کیلومتری از سد خائیز لوله‌گذاری شود تا آبی که ذخیره می‌شود به پای نخیلات برسد و جان دوباره ای به آنها ببخشد.
او معتقد است در صورت تزریق به موقع اعتبار، پیمانکار می‌تواند در زمانی نه چندان طولانی پروژه را به پایان برساند چرا که شیب و شرایط مناسبی وجود دارد.
آنطور که معاون طرح و توسعه شرکت سهامی آب منطقه ای بوشهر می‌گوید: کانال‌های آبیاری ۱۵۰ ساله شهر اهرم، یکی از عوامل آبادانی این شهر هستند اما در دهه‌های اخیر و با توسعه شهر در مناطق اطراف و حاشیه‌ای، این کانال‌های روباز منجر به بروز خسارت‌های جانی و مالی برای شهروندان و انباشت زباله و مشکلات زیست محیطی شده اند.
به گفته او حالا باتوجه به تصویب ۱۵۰ میلیارد تومان اعتبار سفر رئیس جمهور ضمن اینکه تمام کانال‌ها جمع آوری و تبدیل به لوله و آب نیز با لوله به مزارع می‌رود از هدر رفت آب نیز جلوگیری می‌شود.
جمشید تویل ادامه می‌دهد: طول کانال‌های آبیاری شهر اهرم حدود ۶هزار متر است که تاکنون یکهزار و ۷۰۰ متر از این کانال‌ها کار شده و چهار هزار و ۳۰۰ متر آن باید تبدیل به لوله شوند و به این صورت شبکه آبیاری اهرم از حالت رو باز به لوله تبدیل و آب با لوله به مزارع منتقل می شود.
علی عالی زاده نخلدار اهرمی نیز در خصوص انتقال آب از سد با لوله نیز این طور توضیح داد: حضور رئیس جمهور در جمع نخلداران و وعده ایشان به اینکه با همت و همکاری همدیگر اجازه نخواهیم داد نخیلات این منطقه از بین بروند امید ما را برای نخلداران بود و امروز مردمان این منطقه که ۶۰ تا ۷۰ درصد زندگی آنان وابسته به خرما و نخل است انتظار تحقق این وعده رئیس جمهوری را دارند.
او می‌گوید: حالا باید اعتبار وعده شده تخصیص داده شود و زمینه برای انتقال آب از سد فراهم شود تا پس از بهره‌برداری، آب سد هر چه زودتر به نخیلات برسد.
با این مصوبه شرکت آب منطقه ای استان بوشهر یک مشکل اجتماعی مردم اهرم که جزء خدمات شهری نیز به شمار می رود را برطرف می کند در همین راستا این طرح در اختیار مشاور قرار داده شده و در اولین فرصت وارد مناقصه و طی چند فاز اجرایی می‌شود.
هرچند به گفته تویل تاکنون از محل اعتبار ۱۵۰ میلیارد تومان مصوب برای طرح آبرسانی نخلستان‌های اهرم هنوز اعتباری تخصیص داده نشده است اما می‌گوید انتظار می رود با تخصیص این اعتبار عملیات اجرایی این پروژه هر چه سریع‌تر آغاز شود.
در سال‌های اخیر نخیلات بوشهر بر اثر تشنگی ایستاده می‌میرند و تامین آب مهمترین دغدغه کشاورزان است که توسعه زیرساخت‌های ذخیره‌سازی و انتقال آب؛ تشنگی باغات کشاورزان را برطرف و مانع از دست کشیدن نخلداران از کار آبا و اجدادی‌شان می‌شود؛ همان کاری که قرار است سد “خائیز” برای نخلداران تنگستانی انجام دهد.
باغ های شهرستان تنگستان سال‌ها است که منتظر رسیدن آب سد خاییز هستند و انتظار می‌رود با همت دولت سیزدهم و تزریق به موقع اعتبار آروزی دیرینه کشاورزان این شهرستان محقق و بتوانند از مزایای این سد بهره مند شوند.
