وقتی آخرین ماهی از رودخانه‌ها صید و آخرین بز و میش شکار شد، آخرین رودخانه‌ها و چشمه‌سارها خشکید، آخرین سنگ از کوهستان به عنوان منبع اصلی تولید آب شیرین و تعدیل آب‌وهوا برداشت شد، در آن هنگام بشر متوجه می‌شود که پول را نمی‌توان خورد!
منبع این ایده و سخن هرکجا که باشد و جدا از هر شخص یا نحله سیاسی و اقتصادی، حاوی نکات بسیار ارزشمند و مفیدی از شیوه تعامل انسان با طبیعت است. چیزی که متاسفانه اکنون در برخی از مناطق ایران رواج داشته و به بهانه اشتغال و پول، تیشه بر ریشه طبیعت ایران زده می‌شود.
گرچه تلاش‌های جامعه مدنی برای حفظ طبیعت در بعضی نقاط مختلف کشور به نتیجه رسیده و از ساخت معادن جلوگیری شده اما این وضعیت در برخی دیگر از مناطق به شکل بسیار فاجعه‌باری ادامه‌دار بوده و همچنان شاهد تخریب منابع طبیعی هستیم.
معادن موجود در کوهستان کرکس در جنوب «نطنز» -کوه‌های مرکزی ایران با چنین وضعیت روبرو بوده و با وجود مخالفت‌های قانونی و به حق جامعه مدنی با فعالیت معادن، با شدت هر چه تمام‌تر به کار خود ادامه می‌دهند.
روزانه چه میزان سنگ از معادن نطنز برداشت می‌شود؟
کوهستان کرکس در استان اصفهان بعد از «زاینده‌رود» بزرگ‌ترین منبع تولید کننده آب شیرین در استان اصفهان است. هر سال نزدیک به ۱ میلیارد تن سنگ از این کوهستان برای تولید سنگ قبر(گرانیت سیاه) و سنگ نمای ساختمان بریده‌می‌شوددر محدوده شهرستان نطنز که در دامنه کوهستان کرکس قرار دارد، بیش از ۶۰ معدن سنگ(گرانیت، تراورتن و …) فعالیت دارند(۱) که روزانه بیش از ۱۰۰ تریلی سنگ از این شهرستان خارج و به سمت شرکت‌های سنگ‌بری در اصفهان و کاشان و حتی قم سرازیر می‌شوند.
اگر هر تریلی با ظرفیت ۳۰ تن، این میزان سنگ را از منطقه خارج کند(۲)، روزانه نزدیک به ۳ هزار تن سنگ از منطقه خارج می‌شود. اگر این عدد را هم در تعداد روزهای کاری یک ماه که برابر با ۲۶ روز بوده _ در ایام تعطیل اجازه فعالیت ندارند _ ضرب کنیم، در هر ماه نزدیک به ۷۸ هزار تن سنگ از محدوده شهرستان نطنز خارج می‌شود. با در نظر داشتن این اعداد و ارقام در مقیاس سالیانه نیز درخواهیم یافت که در هر سال نزدیک به ۹۳۶ هزار تن سنگ از کوه‌های شهرستان نطنز بریده شده و به سمت کارخانه‌های سنگ‌بری روانه می‌شوند!
متوسط برداشت سالانه سنگ از معادن نطنز
| برداشت روزانه(هزار تن) | برداشت ماهانه(هزار تن) | برداشت سالانه(هزار تن) |
| ۳ | ۷۸ | ۹۳۶ |
جدا از مدت زمان فعالیت این معادن که از دهه ۷۰ مشغول به کارند، این اعداد و ارقام به‌طور حدودی محاسبه شده و با توجه به گزارش‌های مردمی منتشر شده در کانال‌های تلگرامی و اینستاگرامی محلی، که حتی در تعطیلات رسمی هم برخی معادن منطقه به صورت غیرقانونی مشغول به کار هستند، به طور قطع آمار و ارقام برداشت انواع سنگ از دل کوهستان کرکس بسیار بیشتر به دست می‌آید؛ که نتایج فاجعه‌بار آن نه فقط با عدد و رقم بلکه به وضوح و به چشم در منطقه قابل رویت است.
این در حالیست که کوهستان کرکس در استان اصفهان بعد از «زاینده‌رود» بزرگ‌ترین منبع تولیدکننده آب شیرین در استان اصفهان است که متاسفانه هر سال نزدیک به یک میلیارد تن سنگ از این کوهستان بریده و عازم کارخانه‌هایی برای تولید سنگ قبر(گرانیت سیاه) و سنگ نمای ساختمان می‌شود که هیچ‌گونه تناسبی به لحاظ معماری شهری با منطقه ندارد!
منطقه نطنز، شهری کوهستانی در مجاورت کویر بوده که معماری شهری آن ترکیبی از خانه‌های خشتی در میان باغ‌های سرسبز است که به عنوان یکی از معدود باغ‌شهرهای ایران شناخته می‌شود. اما با برداشت غیراصولی و بیش از اندازه هم به لحاظ آب‌وهوا و هم به لحاظ تخریب منابع طبیعی و از همه مهم‌تر منابع آب شیرین در وضعیت بحران قرار دارد.
فعالیت یک معدن به ازای هر ۱۳۰۰ نفر در بخش مرکزی نطنز
طبق سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت بخش «مرکزی» شهرستان نطنز برابر با ۲۰ هزار و ۲۳۲ نفر است(۳). این تعداد جمعیت نسبت به تعداد معادن واقع در شهر نطنز(روستای اوره، میلاجرد و اسپیدان) که برابر با ۱۶ معدن فعال است(۴)، به ازای هر یک هزار و ۲۶۴ نفر، یک معدن وجود دارد. این در حالیست که هر روز بر تعداد این معادن افزوده شده و تعداد مجوزهای برداشت و همچنین تعداد مناطق به مزایده گذاشته شده، در حال گسترش است.
عمق فاجعه آنجا آشکار می‌شود که با وجود ممنوعیت گسترش فعالیت در محدوده کوهستان کرکس، در همین منطقه ۴۰ محدوده برای «مزایده» ساخت معدن جدید صادر شده استبه استناد آمار به دست آمده از وبسایت «کاداستر» وابسته به وزارت صمت، اکنون ۱۳ معدن در روستای «اوره» و در مجاورت شهر نطنز، یک معدن در بخش روستای «میلاجرد» و ۲ معدن در روستای «اسفیدان» مشغول به کارند. این در حالیست که محدوده فعالیت معادن در روستای اوره، درست در کوهپایه قله کرکس قرار گرفته و بهره‌برداری از این معادن هر روز زخمی کاری بر پیکر این کوهستان وارد می‌کند.
اما عمق فاجعه آنجا آشکار می‌شود که با وجود ممنوعیت گسترش فعالیت در محدوده کوهستان کرکس، در همین منطقه ۴۰ محدوده برای «مزایده» ساخت معدن جدید صادر شده که ۷ مورد از این محدوده‌ها درست در محدوده شهر نطنز و در مجاورت قله کرکس است!
جالب‌تر آنکه با وجود این مشکلات و محدودیت‌ها و همچنین نارضایتی اهالی، بازهم نزدیک به ۴۵ درخواست اکتشاف در منطقه به ثبت رسیده که ۹ درخواست اکتشاف جدید در محدوده کوهستان کرکس یعنی در روستای اوره و سه درخواست نیز در محدوده «طرق‌رود» به ثبت رسیده است.
مسیر نابودی یخچال‌های طبیعی کرکرس
به گفته کارشناسان، اگر روند برداشت از یکی از کوه‌های روستای اوره به نام «وَر اِسپی»(یک طرف سفید) و «لادز»(دره قلعه) با همین سرعت ادامه داشته باشد، دیگر یخچال‌های طبیعی کرکس که منبع اصلی تولید آب شیرین در استان هستند، تشکیل نشده و شاید یکی از دلایل اصلی خشکسالی‌های اخیر و تشکیل گردوغبار محلی در شهرستان نطنز برداشت بی‌رویه سنگ از همین معادن باشد.
هرچند به طور کل ۶ محدوده نیز تا پایان تیرماه ۱۴۰۱ آزادسازی شده و فعالیت معادن در آن غیرقانونی اعلام شده اما با نگاهی به نقشه درخواهیم یافت که وضعیت تخریب منابع طبیعی در نطنز بسیار بیشتر از چیزی است که به نظر می‌آید. نیازی به هیچ‌گونه استناد دیگری نیست؛ اگر فقط به همین نقشه «کاداستر» وزارت صمت نگاه کرد و یا سفری به منطقه نطنز داشت.
وضعیت محیط‌زیست در شهرستان نطنز به درجه‌ای از وخامت رسیده که جای هیچ‌گونه تردید و چشم‌پوشی به بهانه اشتغال و کارآفرینی باقی نگذاشته و تصمیم‌گیری برای جبران مافات، امروز بهتر از فرداست.
چه باید کرد؟
به طور حتم نخستین واکنش‌ها به تعطیلی معادن، در مورد بیکاری تعداد زیادی از اهالی است که به هر شیوه در رابطه با معادن مشغول به کار هستند. اما پاسخ نیز روشن است. همه‌چیز با نگاهی به نقشه عوارض جغرافیای طبیعی مشخص می‌شود. قرار گرفتن نطنز در مسیر ترانزیت بندرعباس، بندر بوشهر، و بندرچابهار و محور مواصلاتی ۹ استان بزرگ کشور با تهران و همچنین قرار داشتن در مسیر پنج کشور آسیای میانه و افغانستان به دریاهای آزاد، یکی از بزرگ‌ترین فرصت‌های تجاری و کسب درآمد برای این شهرستان است که با یک برنامه‌ریزی دقیق و درست می‌توان بخش عمده این درآمد را وارد شهرستان کرد.
البته باید در نظر داشت که بهره‌برداری از این فرصت‌ها به منزله ایجاد مناطق «ویژه اقتصادی» یا سرمایه‌گذاری در بخش صنعت و معدن نیست! شهرستان نطنز محصور در کوهستان و به لحاظ زمینِ مسطح، با محدودیت‌های جدی روبروست. بنابراین تنها راه باقیمانده، گسترش «صنعت سبز» یعنی توسعه گردشگری است.
بسیاری از سایت‌های تاریخی و باستانی که نشانه تمدن‌های باستانی است در منطقه نطنز کشف شده. کشف «قدیمی‌ترین کوره ذوب فلز» جهان در سایت باستانی «اریسمان» و تپه‌های باستانی «میلاجرد» به لحاظ «گردشگری علمی»، آثار تاریخی مانند آتشکده، مسجدجامع و …، از نظر «گردشگری تاریخی»، روستاهای خوش آب‌وهوا و وجود پناهگاه حیات وحش با انواع مختلف، کل و بز، قوچ و میش، پلنگ، انواع پرنده‌های شکاری و …، به لحاظ «گردشگری طبیعی»، پتانسیل بالایی برای جذب سرمایه و ایجاد اشتغال است.
بسیاری از کشورهای آفریقایی مانند «کنیا» که از نظر توسعه‌یافتگی از کشور ما عقب‌تر بوده و صنایع مهمی هم ندارند اما از راه سرمایه‌گذاری در پروژه‌های گردشگری طبیعی و بازدید از حیات وحش، درآمدی بیش از یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار(۵) در سال به دست می‌آورند که بدون کوچک‌ترین آسیب به طبیعت حاصل می‌شود.
شهرستان نطنز محصور در کوهستان و به لحاظ زمینِ مسطح، با محدودیت‌های جدی روبروست. بنابراین تنها راه باقیمانده، گسترش «صنعت سبز» یعنی توسعه گردشگری استدر فاصله ۱۲۷۶ کیلومتری تهران تا بندرعباس و همچنین فاصله ۹۹۲ کیلومتر تهران تا کرمان، تنها منطقه کوهستانی خوش‌آب و هوا و سرسبز این مسیر، شهرستان نطنز است که ارزش آن را می‌توان در تولید آب‌شیرین و تعدیل آب و هوا در گرمای طاقت‌فرسای تیر و مرداد درک کرد.
