طی روزهای اخیر بارش‌های تند منجر به بروز سیلاب در شهرستان‌های مشگین‌شهر، خلخال، نیر، انگوت در استان اردبیل و سایر استانهای کشور شده و خسارت‌های سنگینی را در مناطق مختلف به دنبال داشته است.
سیل در شهرستان مشگین شهر منجر به تلف شدن بیش از ۱۲۰۰ راس گوسفند، تخریب ۵ واحد پرورش ماهی و تعدادی از حوضچه ها شده ضمن اینکه در شهرستان خلخال هم علاوه بر آبگرفتگی معابر و خیابان ها مسیرهای تردد ۱۸ روستا در این شهرستان را قطع کرده است. به گفته کلیم الله وثوقی مدیر کل راهداری و حمل و نقل جاده ای استان اردبیل سیل بیش از500میلیارد ریال به زیرساختهای حمل و نقل روستایی استان خسارت زده است.
علاوه بر سیلاب و خسارت های ناشی از آن، بارش تگرگ هم خسارت‌های سنگینی را به کشاورزی استان وارد کرده که طی روزهای آتی مسئولان مربوطه خسارت‌های وارده به این بخش را ارزیابی و اعلام خواهند کرد.
بخش عمده خسارت سیل که شاید کمتر کسی به آن توجه می‌کند، خاک مرغوبی است که در اثر سیل از دست می‌رود و آبی است که می‌توانست سفره‌ها و مخازن زیرزمینی استان را تغذیه کرده و به مرور زمان از چشمه‌ها جاری شود و احتمالا از این جهت ارزیابی و برآورد دقیقی از میزان این خسارت وجود نداشته باشد.
در چنین شرایطی اکنون این سوال مطرح است که آیا وقوع سیل اجتناب ناپذیر است و آیا اصولا این امکان وجود دارد که از وقوع سیل جلوگیری کرد و چقدر می‌توان از اثرات مخرب آن را مهار کرد. چطور می‌توان مانع از ازدست رفتن آبی شد که ضمن آسیب زدن به زیرساختهای استان در بازه زمانی بسیار کوتاه از حوضه های آبریز خارج می‌شود. نقش اطلاع رسانی سازمان هواشناسی و هشدارهای رنگارنگ آن چیست و اساسا کشاورزان و دامداران و روستاییان تا چه حد از داده‌های سازمان هواشناسی استفاده می‌کنند و به آن اعتماد دارند.
چرا سیل می‌آید
هرچند پدیده سیل امر جدیدی نیست و گذشته نیز سیلاب در مناطق مختلف رخ داده است با این وجود در دوره های جدید سیلاب اثرات مخربتری در پی داشته است. نبود سیل‌بندها در مکان سیل‌گیر، کم توجهی به اجرای طرح‌های آبخیزداری در سال‌های گذشته، عوامل ناشی از شرایط طبیعی از قبیل تغییر اقلیم، میزان و شدت بارندگی، شرایط توپوگرافی، عوامل حوضه‌ای، دخالت بی‌رویه انسان در محیط زیست، دستکاری مسیل‌ها و آبگذرها، اشغال مسیل‌ها و حریم نهایی رودخانه‌ها و تغییر بدون ضابطه در پوشش سطحی زمین، تخریب مراتع، قطع درختان جنگلی و تخریب پوشش گیاهی از جمله عوامل وقوع سیلاب است.
هرچند ممکن است نتوان به طور کامل از آسیب‌های طغیان طبیعت جلوگیری کرد با این حال راهکارهایی برای کاهش اثرات مخرب حوادثی مانند سیل وجود دارد. اصولا یکی از اهداف احداث سازه‌های عمرانی و سدها کنترل و مهار رواناب‌هایی است که به صورت سیلاب در رودخانه‌ها جاری می‌شوند. علاوه بر این سدها نقش بی‌بدیل و غیرقابل‌انکاری در مدیریت مصرف آب در بازه زمانی مختلف ایفا می‌کنند.
با این حال طی سال‌های اخیر انتقاداتی از سوی فعالان محیط زیست بر سدسازی‌ها وارد شده است. به زعم این منتقدان باید در هرگونه طرح‌های توسعه‌ای باید الزامات توسعه پایدار وعدم دست اندازی و تخریب محیط زیست باید مد نظر باشد. از این جهت شاید اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری ضمن کنترل آبهای سطحی و سیلاب‌ها تبعات منفی کمتری بر محیط زیست داشته باشد.
هرچند به نظر می‌رسد در مهار رواناب‌ها و آبهای سطحی نباید صرفا بر اقدامات سازه‌ای مانند سد سازی و یا اقدامات بیولوژیک اتکا کرد و باید ترکیبی از راهکارهای تجربه شده در سطح جهانی را به کار گرفت. هر کدام از این دو بخش البته نیازمند داشتن نگاه بلند مدت به مقوله مهار آبهای سطحی است و این اقدامات موضوعاتی نیست که در بازه زمانی کوتاه اهداف مدنظر را محقق سازد.
در یک نگاه کلان، هدف از اجرای طرح‌های آبخیزداری، کنترل فرسایش خاک و جلوگیری از هدررفت خاک‌های حاصلخیز، اعمال مدیریت جامع، هماهنگ و یکپارچه در جهت حفظ توان اکولوژیک طبیعت، مطالعات آبخوانداری بمنظور استفاده موثر از جریان سیل و کاهش خسارت ناشی از آن و احیای جنگل و مرتع از جمله اقدامات مهم طرح‌های آبخیزداری است.
در عملیات آبخیزداری مجموعه اقدامات مدیریتی از جمله مدیریت داخل حوضه، اقدامات مکانیکی، بیولوژیکی و حفاظتی در زمینه روان‌آب اعمال می شود تا بخشی از آب باران کنترل و به داخل زمین نفوذ کرده و سرعت سیل و باران کاهش یابد.
در همین زمینه مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اردبیل گفت: “فعالیت‌های آبخوانداری و آبخیزداری جزو راهکارهای موثر و زیربنایی در پیشگیری از خسارات ناشی از مخاطرات طبیعی است چرا که می‌توان از طریق آن در دوران ترسالی بارش‌های مازاد را ذخیره کرد و در زمان حاکمیت خشکسالی با هدایت بهینه و بهره‌وری از حداقل بارش، تبعات خشکسالی را کاهش داد. “
محمود قلیزاده با بیان اینکه در طرح‌های آبخیزداری سازه‌های سنگی گابیونی، بندهای زیرزمینی و دومنظوره پخش سیلاب و کنتور اجرا می‌شود، درخصوص اقدامات صورت گرفته در این زمینه در استان گفت: تاکنون مطالعات آبخیزداری در سطح ۴۵۰ هزار و ۲۹۶ هکتار از مساحت عرصه‌های منابع طبیعی استان انجام شده و در صورت تامین اعتبار مورد نیاز از محل اعتبارات ملی و استانی تا پایان سال جاری طرح‌های آبخیزداری در ۳۷ نقطه استان اجرا می‌شود.
علاوه بر اقدامات سازه ای و بیولوژیک، برای به حداقل رساندن مخاطرات ناشی از سیل اقداماتی مانند بازنگری در برنامه‌های کنترل سیلاب، مطالعه یکپارچه مدیریت سیلاب در حوضه‌های آبریز، صیانت از جنگل‌ها و مراتع و احیای پوشش گیاهی، حفاظت از حریم رودخانه‌ها، اجرای طرح‌های آبخیزداری و سد ها لازم و ضروری است.
مروری بر سیلاب‌های سال‌های اخیر در استان اردبیل نشان می‌دهد که مشگین‌شهر و خلخال بیشترین میزان بروز سیل و خسارت‌های ناشی از آن را شاهد بوده‌اند. مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اردبیل با بیان اینکه در صورت تامین اعتبار مورد نیاز طرح‌های آبخیزداری در منطقه شمال غرب خلخال و مشگین شهر با هدف پیشگیری از ورود سیلاب به منطقه مسکونی این بخش اجرا خواهد شد، اضافه کرد: “با اجرای طرح‌های آبخیزداری در مناطق خوجین و اندبیل واقع در شمال و شمال شرقی خلخال و همچنین بخش‌هایی از شهرستان مشگین شهر می‌توان از ورود سیلاب و خسارت‌های ناشی از آن جلوگیری کرد. “
توصیه‌های مدیر کل مدیریت بحران استان
گذشته از برنامه ریزی و نگاه کلان و بلندمدت در مواجهه با پدیده سیل، برای کاهش مخاطرات ناشی از سیلاب رعایت برخی توصیه‌های دستگاه‌ها و نهادهایی مانند مدیریت بحران و سازمان هواشناسی الزامی است. مشکل آنجاست که دامداران و کشاورزان که اغلب خسارت‌های سیل دامن آنها را می‌گیرد، اصولا ارتباطی با دستگاه‌ها و نهادهای مسئول ندارند و به نظر می رسد این دستگاه‌ها باید در این زمینه تدابیر جدی اتخاذ کرده و راهکارهای کارآمدتری برای اطلاع رسانی به روستاییان و کشاورزان داشته باشند.
در همین زمینه مهدی خدمتی مدیرکل مدیریت بحران استان اردبیل ضمن هشدار نسبت به خطرات احتمالی ناشی از سیل گفت:”با توجه به اینکه بارش‌های بهاری رگباری بوده و در عرض چند دقیقه موجب جاری شدن سیل می‌شود، لذا شهروندان از توقف و استقرار در حاشیه رودخانه‌ها، مسیل‌ها و کوهپایه‌ها خوداری کنند. “
وی با هشدار به ساکنان مناطق روستایی متذکر شد: “به دلیل بارندگی‌های رگباری توام با رعد وبرق، باید از چرای دام در حاشیه رودخانه‌ها و مسیل‌ها و برپایی چادر در مناطق مرتفع خودداری شود. “
مدیرکل مدیریت بحران استان اردبیل به مسافران و رانندگان نیز تاکید کرد که “با مشاهده سیلاب در مسیرهای عبوری از ورود با خودرو به درون سیلاب خوداری کنند زیرا به سبب گل آلود بودن، عمق سیلاب‌ها مشخص نیست. “
خدمتی با اشاره به آمادگی تمام شوراهای مدیریت بحران شهرستان‌های استان، از شهروندان خواست موارد ایمنی را رعایت کرده و از حضور در مناطق کوهستانی و حوزه رودخانه‌ها خودداری کنند.
مدیر کل مدیریت بحران استانداری اردبیل بار دیگر از شهروندان خواست اطلاعیه‌های هواشناسی در ارتباط با بارش و سیلاب را جدی بگیرند.
تداوم بارش تا پایان هفته‌جاری/شهروندان از استقرار در مکان‌های پرخطر دوری کنند
سیاوش محمدی مدیرکل سازمان هواشناسی استان اردبیل هم از احتمال طغیان رودخانه‌ها و سیلابی شدن مسیل‌ها و همچنین تداوم بارش باران تا اواخر هفته در استان خبر داد.
وی افزود: بر اساس نقشه های هواشناسی تا پایان هفته جاری شاهد ناپایداری‌های جوی در سطح استان خواهیم بود و از این‌رو در بیشتر ساعات آسمان استان نیمه ابری تا ابری بوده و بارش باران در مناطق مرکزی و جنوبی استان پدیده غالب خواهد بود.
به گفته محمدی بارش در بیشتر ساعات به صورت رگبار انتظار می‌رود و در برخی از مناطق با توجه به تشکیل ابرهای همرفتی، همراه با رعدوبرق و رخداد تگرگ خواهد بود.
مدیرکل سازمان هواشناسی استان اردبیل تصریح کرد: پیرو هشدارهای مرکز پیش بینی استان اردبیل و بارش‌های قابل توجه در روزهای قبل، آبگرفتگی معابر عمومی، سیلابی شدن مسیل‌ها و رودخانه‌ها و ایجاد خسارت دور از انتظار نیست.
محمدی با بیان اینکه از نظر دمایی نیز شاهد کاهش چند درجه‌ای دما در سطح استان خواهیم بود، اظهار کرد: در شمال استان نیز شرایط متفاوت بوده و در اواخر هفته بارش‌های خفیف باران در منطقه شمال پیش‌بینی می شود.
وی خاطرنشان کرد: هواشناسی استان پیش از بارندگی اطلاعیه‌های لازم را در جلوگیری از خسارت‌های احتمالی به شهروندان اعلام می‌کند که ضروری است شهروندان به این اطلاعیه‌ها توجه جدی داشته باشند.
محمدی همچنین به شهروندان توصیه کرد اطلاعات و دستورالعمل‌های ضروری را از طریق رسانه‌های جمعی مانند تلویزیون و صفحات اجتماعی دریافت کنند.
مدیرکل سازمان هواشناسی استان اردبیل همچنین از شهروندان خواست از توقف در مسیرهای خطرناک، توقف در مسیر ساختمان‌ها و دیوارهای نیمه کاره و فرسوده، درختان کهنسال و رودخانه‌ها در هنگام سیلاب خودداری کنند.
استان اردبیل جزو ۱۰ استان کشور در زمینه فراوانی وقوع حوادث طبیعی به شمار می‌رود و هر از گاهی حوادثی مانند زمین لرزه، رانش زمین، سیل، خشکسالی، صاعقه، طوفان، سرمازدگی، برف سنگین، سرما و یخبندان شدید خسارت و تلفات زیادی بر جای می‌گذارد.