بنابر مستندات موجود وقوع خشکسالی در خراسان جنوبی از سال آبی ۷۹- ۷۸ آغاز شد و این استان ۲۱ سال با خشکسالی و قهر طبیعت روبه‌رو است.
براساس آمار دوره ۱۰ ساله تا پایان بهمن سال گذشته، ۸۴ درصد مساحت خراسان جنوبی درگیر پدیده خشکسالی است و از مجموع مساحت استان ۱۶ درصد در وضعیت نرمال، ۲۵ درصد خشکسالی خفیف، ۳۰ درصد خشکسالی متوسط، ۱۲ درصد خشکسالی شدید و ۱۷ درصد هم درگیر خشکسالی بسیار شدید است.
کاهش بارندگی سال آبی گذشته در ۵۰ سال اخیر بی‌سابقه گزارش شد و کاهش حدود ۶۰ درصدی بارندگی‌ها نسبت به بلندمدت را در این استان داشتیم.
میانگین بارندگی‌های خراسان جنوبی از ابتدای سال آبی جاری (اول مهر ۱۴۰۰) تاکنون نیز به ۷۰.۴ میلیمتر رسیده و این مقدار بارندگی نسبت به سال آبی گذشته که بحرانی‌ترین شرایط را از نظر بارندگی داشتیم هرچند افزایش ۸۲ درصدی داشت اما نسبت به بلندمدت ۱۹ درصد کاهش دارد.
همچنین براساس آخرین پیش‌بینی فصلی هواشناسی در مجموع مقدار بارندگی‌ها در فصل بهار برای این استان کمتر از نرمال است.
در چند سال اخیر شدت اثرات خشکسالی محسوس‌تر بوده و پیامدهای نامبارکی را در بخش‌های مختلف کشاورزی، آب، هوا، اشتغال، بهداشت و سایر بخش‌های اقتصادی و اجتماعی برجا گذاشته است.
اما کم‌آبی و کاهش سطح منابع آب زیرزمینی مهمترین مشکل و پیامد خشکسالی در استان مرزی و کویری خراسان جنوبی است به گونه‌ای که از مجموع ۴۴ دشت و محدوده مطالعاتی خراسان جنوبی در حال حاضر به دلیل بهره‌برداری بیش از حد از منابع زیرزمینی بر اثر خشکسالی‌های مستمر، افت سطح آب زیرزمینی و کسری حجم مخزن ایجاد شده، ۹ دشت ممنوعه بحرانی و ۲۲ دشت ممنوعه است.
همچنین در دهه اخیر تعداد دشت‌های ممنوعه بحرانی استان به دلیل افت مستمر آبخوان‌ها از ۲ به ۹ دشت افزایش یافت و در همین روزهای نخست سال جاری براساس اعلام وزارت نیرو ممنوعیت توسعه بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی حلوان – رباط خان در شهرستان طبس، محدوده مطالعاتی بندان شهرستان نهبندان و محدوده مطالعاتی گزیک – آواز در شهرستان درمیان برای پنج سال دیگر تمدید شد.
سال آبی گذشته ۹۵۱ میلیون مترمکعب میزان مصرف آب در خراسان جنوبی بود که بیش از ۹۹.۵ درصد آن از منابع آب زیرزمینی تامین شد.
در این مدت به دلیل شدت اثرات خشکسالی برداشت آب از منابع آب زیرزمینی افزایش یافت به گونه‌ای که کسری مخزن آبخوان‌های استان در سال آبی گذشته از ۱۰۱ میلیون مترمکعب به ۱۲۵ میلیون مترمکعب رسید که نسبت به سال آبی قبل‌تر، ۲۵ درصد افزایش داشت.
همزمان با افزایش کسری مخزن شاهد افت سطح آب زیرزمینی هم بودیم که متوسط افت سطح آب زیرزمینی از ۲۱ به ۲۵ سانتیمتر افزایش یافت و باید جدی گرفته شود.
همچنین کسری مخزن تجمعی خراسان جنوبی سه میلیارد و ۸۰۰ میلیون مترمکعب است که این کسری مخزن به دلیل اضافه برداشت از منابع آبی استان در سال‌های متوالی ایجاد شده و از طرفی کاهش شدید کیفیت منابع آب دیگر پیامد مهم آن است.
پدیده فرونشست زمین به عنوان خطر جدی و زلزله خاموش به دلیل اضافه برداشت آب از دشت‌ها از سال‌ها پیش گریبانگیر خراسان جنوبی شده و شکاف‌هایی به ظاهر خارق‌العاده ولی عمیق ناشی از فرونشست زمین در برخی دشت‌های استان مشاهده شده است.
به گفته کارشناسان حوزه آب در خراسان جنوبی پدیده فرونشست زمین در اکثر دشت‌های استان رخ خواهد داد چرا که کسری مخزن زیادی در محدوده‌های مطالعاتی این استان هر سال ایجاد می‌شود و کماکان سطح آب زیرزمینی در حال افت است.
سند سازگاری با کم‌آبی خراسان جنوبی ۲۶ مرداد ۱۳۹۸ به عنوان طرح پایلوت نخستین بار در نشست شورای عالی آب تصویب و از سوی وزارت نیرو ابلاغ شد که هدف اجرای آن راه نجات منابع آب زیرزمینی استان در این بحران خشکسالی از سوی مسوولان مربوطه اعلام شد.
این سند به دلیل خشکسالی شدید و شیوع کرونا یک سال با تاخیر یعنی از سال ۱۳۹۹ اجرایی شد و تا سال ۱۴۰۶ ادامه دارد که در مجموع در این سال‌ها باید ۱۷۵.۹ میلیون مترمکعب به‌صورت تجمعی صرفه‌جویی کنیم و از این میزان، ۱۶۴ میلیون مترمکعب در بخش کشاورزی، ۹.۵ میلیون مترمکعب در بخش شرب، ۱.۵ میلیون مترمکعب در بخش صنعت و ۰.۹ میلیون مترمکعب در بخش فضای سبز باید صرفه‌جویی شود.
اما به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی این طرح در همه بخش‌ها به‌صورت موفق در استان اجرایی نشده و در حال حاضر از برنامه سالانه خود عقب است به طوری که هنوز نتوانسته آن گونه که باید و شاید در مدیریت مصرف منابع آب زیرزمینی خراسان جنوبی نقش موثری ایفا کند.
سعید سروری گفت: وابسته بودن بیش از ۹۹.۵ درصد مصارف آب در خراسان جنوبی به منابع آب زیرزمینی و افزایش برداشت بیش از حد توان آبخوان‌ها موجب شده دشت‌های استان در وضع نامطلوبی قرار گیرند.
وی افزود: کاهش بارندگی در این استان تغذیه دشت‌ها را کاهش داده و به دلیل خشکسالی، اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی افزایش یافته که نگران‌کننده است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی عنوان کرد: از مجموع ۴۴ دشت و محدوده مطالعاتی این استان در حال حاضر به دلیل بهره‌برداری بیش از حد از منابع زیرزمینی بر اثر خشکسالی‌های مستمر، افت سطح منابع آب زیرزمینی و کسری مخزن ایجاد شده، ۹ دشت خراسان جنوبی ممنوعه بحرانی و ۲۲ دشت ممنوعه است، یعنی برداشت آب از ۳۱ دشت ممنوع و فقط برداشت آب از ۱۳ دشت آزاد است.
وی گفت: به دلیل خشکسالی شدید و اضافه برداشت از منابع آبی استان متوسط افت سطح آب‌های زیرزمینی از ۲۱ به ۲۵ سانتیمتر در سال آبی گذشته رسید، کسری مخزن منابع آب زیرزمینی استان در سال آبی ۱۴۰۰- ۱۳۹۹ نسبت به سال قبل از آن ۲۵ درصد رشد داشت و در این مدت کسری مخزن منابع آب زیرزمینی از ۱۰۱ میلیون مترمکعب به ۱۲۵.۲۵ میلیون مترمکعب افزایش یافته است.
سروری با بیان اینکه در خراسان جنوبی با بحران کم‌آبی مواجه هستیم اضافه کرد: امیدواریم با اجرای دقیق و به‌موقع سند سازگاری با کم‌آبی استان و صرفه‌جویی در بخش‌های مختلف بتوانیم از این بحران با کمترین آسیب عبور کنیم.
وی افزود: اجرای سند سازگاری با کم‌آبی بیشترین نقش را در مدیریت مصرف آب استان دارد که متاسفانه اجرای آن از برنامه مصوب سالانه عقب است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی با تاکید بر اینکه هرچه اضافه برداشت بیشتری از منابع آب زیرزمینی داشته باشیم، کیفیت آب استحصالی هم کاهش می‌یابد گفت: در یک دهه اخیر خشکسالی و اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی استان باعث کاهش کیفیت منابع آب زیرزمینی شده است.
وی با اشاره به اینکه بیشترین مصرف آب خراسان جنوبی با ۸۸ درصد در بخش کشاورزی است افزود: بیش از سایر بخش‌ها، بخش کشاورزی می‌تواند ما را در جبران این کسری مخزن و عبور از بحران کم‌آبی کمک کند.
سروری گفت: سال آبی گذشته ۹۵۱ میلیون مترمکعب آب در بخش‌های مختلف در خراسان جنوبی مصرف شد که ۹۹.۵ درصد آن از منابع آب زیرزمینی تامین شد.
وی به پدیده فرونشست زمین در دشت‌های خراسان جنوبی اشاره کرد و گفت: فرونشست زمین خطر جدی محسوب می‌شود و شاخص آسیب‌پذیری این استان ۲ برابر میانگین کشور است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی اظهار داشت: شاخص آسیب‌پذیری که از تقسیم متوسط کسری مخزن استان بر میزان برداشت آب زیرزمینی توسط چاه‌های بهره‌برداری به دست می‌آید، در خراسان جنوبی ۲ برابر میانگین کشوری است، میانگین شاخص آسیب‌پذیری کشور ۰.۱ و این شاخص در خراسان جنوبی ۰.۲۱ است که ۱۱۰ درصد بیشتر از میانگین کشوری است.
وی با اشاره به اینکه کسری مخزن تجمعی از ابتدای شبکه اندازه‌گیری ۳.۸ میلیارد مترمکعب است گفت: متوسط کسری مخزن ۲۰ ساله استان ۱۴۱ میلیون مترمکعب است و اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی کاهش کیفیت آب را نیز به دنبال داشته است.
سروری با بیان اینکه در حال حاضر ۸۰ درصد ظرفیت سدهای خراسان جنوبی خالی است اضافه کرد: ۹۹.۵ درصد آب استان از منابع آب زیرزمینی تامین می‌شود و تنها آب شهر طبس را از سد نهرین این شهرستان تامین می‌شود.
وی تصریح کرد: آب عنصری است که نه قابل تولید و نه قابل جایگزین بوده و حجم آبی که در استان در دسترس قرار دارد، محدود است از سوی دیگر هر سال نیاز ما به مصرف آب بیشتر می‌شود و می‌طلبد توجه بیشتری به افزایش بهره‌وری آب داشته باشیم تا افزایش نیاز را با افزایش بهره‌وری جبران کنیم.
با کاهش بارندگی‌های در سال آبی جاری و تاخت و تاز ۲۱ سال خشکسالی بر پیکره خراسان جنوبی حکایت بحران کم‌آبی همچنان در این دیار باقی است.
تسریع در اجرای طرح انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان به خراسان جنوبی، بهینه‌سازی مصرف آب در بخش کشاورزی که بیشترین سهم مصرفی را در استان دارد، اصلاح شبکه‌های فرسوده آب شهری، افزایش اعتبارات برای کاهش اثرات خشکسالی و باروری ابرها راهکارهایی برای مقابله موثر با خشکسالی و کم‌آبی در کنار همکاری مردم برای صرفه‌جوبی در مصرف آب است.
