اساس پایداری زندگی آب است، عنصری اساسی که برای زندگی و ادامه حیات همه موجودات زنده لازم و واجب است. در عصر حاضر مسئله آب یکی از چالش‌های مهمی است که زمینه‌ساز تحولات وسیعی در جهان شده است. در دهه‌های اخیر این موضوع جدی‌تر و تاجایی پیش رفته است که به عنوان موضوع اصلی مذاکرات بین المللی قرار گرفته است. در این خصوص گفت‌وگو با بابک دلاوری، سرپرست دفتر بهره برداری توسعه شبکه توزیع و کاهش آب بدون درآمد شرکت آب و فاضلاب استان بوشهر را می‌خوانید:
*وضعیت منابع آبی در کشور و استان بوشهر را چطور ارزیابی می‌کنید؟
در سال‌های اخیر تغییرات آب و هوایی باعث تغییرات مهمی در زمینه توزیع زمانی و مکانی بارش‌ها و همچنین نحوه بارش نزولات آسمانی شده است. به‌عبارتی علاوه بر آنکه میزان بارش‌ها کاهش یافته و شکل نزولات ماندگارتر مانند برف بسیار کمتر شده است، از نظر زمانی نیز شاهد هستیم که بارش‌های یکباره و سیل آسا به مراتب افزایش یافته و مجموع این تغییرات باعث کاهش حجم ذخایر زیرزمینی آب شده است. مسئله بسیار مهم‌تر آنکه برداشت ما انسان‌ها بسیار بیشتر از آن است که اجازه برداشت از منابع تجدیدپذیر آب را داشته‌ایم. حداکثر سهم انسان‌ها از این منابع ۴۰ درصد است. مابقی سهم محیط زیست است. حال آنکه در حال حاضر بیش از ۸۰ درصد این منابع را مصرف می‌کنیم و تجاوز به حقوق محیط زیست اطرافمان تبعات وخیمی دارد که اندک اندک با آن مواجه می‌شویم، از جمله: فرسایش خاک، از بین رفتن ذخایر آب، سیل، آتش سوزی، فرو نشست و …
*انتشار اخبار متعدد از افتتاح کارخانه‌های آبشیرینکن، باعث شده که این باور به اشتباه در افکار عمومی رواج پیدا کند که امسال کمبود آب نخواهیم داشت، در حالی که گزارش نهادهای رسمی نشان می‌دهد که استان با بحران آبی مواجه هستند، توجه به این مهم تا چه اندازه ضرورت دارد؟
کشور ما، به استثنای بخش کوچکی از شمال کشور همواره یک کشور خشک و نیمه خشک بوده است و نیاکان ما همواره در سازگاری با همین اقلیم و آب و هوا، زندگی کرده‌اند. هرگونه تصور و برداشت دیگر از این واقعیت اشتباه بوده و می‌تواند خطرناک باشد. کما اینکه بی توجهی به هشدارها در خصوص افت سطح آبخوان‌ها امروزه منجر به پدیده فرونشست که زلزله‌ای خاموش نامیده می‌شود، شده است. کارخانه‌های در دست احداث نیز در عمل جایگزین بخشی از منابع آبی خواهد شد که در اثر خشکسالی‌های اخیر دچار افت شدید شده‌اند و چنانچه مدیریت مصرف آب سرلوحه کار قرار نگیرد باز هم شاهد کمبود منابع آب شرب خواهیم بود.
*میزان هدر رفت آب شرب در استان بوشهر چقدر و از چه طریق است؟ تشریح کنید.
در ابتدا اجازه دهید تفاوت عبارت “هدررفت کل آب” و “تلفات آب” را در صنعت آب خدمتتان عرض کنم. منظور از تلفات آب، بخشی از آب است که قبل از رسیدن به نقطه نهایی مصرف که همان مشترکین آب هستند هدر می‌رود مانند هدررفت آب از محل شکستگی‌های خطوط لوله و انشعابات، نشت‌های نامرئی خطوط شبکه در زیر زمین و مانند آن؛ که میزان تلفات شبکه آب در استان حدود ۱۸ درصد است.
اما عبارت “هدررفت آب” یا به اصطلاح دیگر”آب بدون درآمد”، علاوه بر تلفات شبکه توزیع آب، شامل بخشی از آب می‌شود که به دست مشترکین آب رسیده است، اما به دلایل مختلف مانند خطای کنتور آب، انشعابات غیرمجاز و مانند آن قابل محاسبه و شمارش نیست. این بخش از آب، در استان حدود ۱۶ درصد برآورد می‌شود که به علاوه آن ۱۸ درصد قبلی، در مجموع میزان آب بدون درآمد استان ۳۴ درصد است.
به عبارت دیگر، در شرایط فعلی ۱۸ درصد از آب شرب استان در شبکه توزیع هدر می‌رود و ۸۲ درصد آب توزیع شده به دست مصرف کنندگان می‌رسد.
*چه میزان از آب شرب توزیع شده در بخش خانگی مصرف می‌شود؟ و به چه میزان قابل صرفه جویی است؟
در استان بوشهر حدود ۹۱ درصد مشترکین آب، مشترکین خانگی هستند که حدود ۸۰ درصد مصرف آب شرب را به خود اختصای داده‌اند. بررسی‌های انجام شده حاکی از آن است که حداقل ۳۸ درصد از مصارف بخش خانگی قابل صرفه جویی است.
*چرا تا به امروز در زمینه مسأله مدیریت مصرف آب خانگی و فرهنگ سازی در این زمینه مشکل داشته ایم؟
فرهنگ سازی حتی اگر به شکل کامل هم انجام شود که تاکنون نشده است و ایرادتی به این شیوه فرهنگ سازی وارد است، تنها یکی از چهار ابزاری است که همواره به‌منظور مدیریت مصرف آب در اختیار برنامه ریزان و مدیران بوده است. سه ابزار دیگر که عبارتند از ابزارهای قانونی، تکنولوژی و تعرفه‌ای همچنان مورد توجه جدی نیست. همانگونه که یک میز برای پایداری به چند پایه و یک سطح تکیه گاه نیاز دارد و نمی‌شود آن را روی یک نقطه پایدار نگه داشت، نمی‌توان بدون توجه به سایر مولفه ها، تنها به‌وسیله فرهنگ سازی، انتظار اثربخشی پایدار در بخش مدیریت مصرف داشت. مادامی‌که تعرفه‌های کارآمد، قوانین دارای ضمانت اجرایی و تکنولوژی‌های جدید مورد استفاده قرار نگیرد، مشکلات بخش تقاضا و مصرف آب به قوت خود باقیست.
*راهکارهای لازم برای مدیریت مصرف آب خانگی شامل چه مواردی می‌شود؟
در غیاب ابزارهای قانونی و تعرفه‌ای مدیریت مصرف آب، این راهکارها را در بخش خانگی میتوان به دو بخش فرهنگی و تکنولوژی تقسیم کرد. در بخش فرهنگی مهمترین کار آن است که بتوانیم این حساسیت را در همه اعضای خانواده ایجاد کنیم تا در هنگام باز بودن هر تجهیزی که منجر به مصرف آب می‌شود از خود بپرسند “آیا این مصرف ضروری است؟ ” و اگر پاسخ پرسش منفی بود آن تجهیز (برای مثالشیر روشویی) را ببندند، اما در بخش دانش فنی و تکنولوژی، موثرترین کار و البته ارزان‌ترین کار کنترل میزان مصرف تجهیزات بهداشتی ساختمان است. مصرف شیر روشویی به میزان ۳ لیتر بر دقیقه کافی، مصرف شیر توالت و شیر ظرفشویی به میزان ۶ لیتر بر دقیقه کافی و مصرف شیر حمام به میزان ۸ لیتر بر دقیقه کافی است. کنترل این میزان مصرف به وسیله تجهیزات استاندارد و ارزان قیمت پرلاتور و رگلاتور قابل انجام است و هیچ نیازی به تعویض تجهیزات و نوسازی آن‌ها نیست.
*برخی کارشناسان معتقدند که یافتن مدلی موثر برای مدیریت تقاضای آب خانوارها مانند محدودیت‌های اجباری بر مصرف آب در کوتاه مدت و …، نیازمند آن است که مدیران و مسئولان به درک درستی از عوامل تاثیر گذار بر مصرف آب نائل شوند، این موضوع تا چه اندازه درست است؟
به هر حال “الناس علی دین ملوکهم”. بعنوان مثال تا زمانی که مدیران و مسئولان راهی پیش روی یک کشاورز به‌عنوان راه معیشت جایگزین نگذاشته اند چگونه میتوان انتظار داشت که کشاورز برداشت غیرمجاز از منابع آب نکند و. البته مسئله اصلی این است که در مقام عمل، هنوز آب و تبعات بی توجهی به مسائل مربوط به آن تبدیل به اولویت مسائل اجرایی کشور نشده است و هنوز در سایه قرار دارد. مدل‌های تک بعدی نیز نمی‌توانند پاسخگوی یک مسئله پیچیده مانند مدیریت تقاضا باشند و باید به صورت یکپارچه به همه زوایای پیدا و پنهان آن توجه کرد.
*کلام آخر
مدیریت منابع آب، بایستی در وهله نخست به صورت یکپارچه تعریف شود و ثانیاً در بستر زمان معقول، پیگیری و تا حصول نتیجه رصد شود. اگر به صورت جزیره‌ای به سراغ حل مسئله برویم و یا به دنبال تعریف پروژه‌هایی باشیم که اثربخشی آن را در یک دوره مدیریتی کوتاه مدت ببینیم، منابع آب از دست رفته و به دنبال آن خیلی از منافع مهم کشور مانند امنیت غذایی، پایداری اقتصادی و … به خطر خواهد افتاد.
