ایده احداث خط لوله صلح در سال ۱۹۹۰ مطرح و قرار شد این خط لوله گاز ایران را به پاکستان و هندوستان منتقل کند که پیام‌آور صلح و دوستی در شبه قاره باشد. بر اساس توافق اولیه، قرار بود این خط لوله ۲۷۰۰ کیلومتری، گاز صادراتی ایران را از مسیر پاکستان به هند منتقل کند.
پیش‌بینی شده بود که در صورت توافق نهایی، ۱۱۰۰ کیلومتر از این خط لوله در ایران، ۱۰۰۰ کیلومتر در پاکستان و ۶۰۰ کیلومتر در هند احداث شود. طبق طرح اولیه قرار بود روزانه ۱۵۰ میلیون مترمکعب گاز ایران به هند و پاکستان صادر شود. از این مقدار، ۹۰ میلیون مترمکعب برای هند و ۶۰ میلیون مترمکعب برای پاکستان در نظر گرفته شده بود که البته این ایده عملی نشد.
هند با بهانه‌هایی درباره امنیت و قیمت معاهده، نسبت به آن سرد شده و از تعهد سه‌جانبه کناره‌گیری کرد. بعد از آن در سپتامبر ۲۰۱۲، عملیات اجرایی معاهده آغاز شده و رؤسای جمهور وقت ایران و پاکستان توافق کردند که در این زمینه همکاری داشته باشند. بر اساس این همکاری، پیش‌بینی شده بود که پاکستان نیز خط لوله خود را طی ۲۲ ماه تا مرز ایران بکشد.
هم‌چنین بر اساس این معاهده گازی، قرار شد با شروع عملیات لوله‌گذاری تا سال ۱۳۹۳، صادرات گاز از طریق خط لوله به کراچی آغاز شود. این قرارداد ۲۵ ساله، ایران را متعهد کرد که صادرات گاز در روز از حجم ۱۴ میلیون مترمکعب را آغاز کرده و آن را در دو فاز به ۲۱ و ۳۰ میلیون مترمکعب افزایش دهد.
با اینکه توافق مذکور بین دو کشور صورت گرفت، عملیات اجرایی خط لوله از سوی پاکستانی‌ها مدام متوقف و از سوی مسؤولان این کار در پاکستان، اطلاعات ضدونقیضی درباره میزان پیشرفت پروژه ارائه می‌شد. عدم آغاز عملیات اجرایی خط لوله از سوی پاکستان، در حالی اتفاق می‌افتاد که ایران از سال ۲۰۱۱ کار خط لوله خود را به اتمام رسانده بود و به اسلام‌آباد فرصت داده بود تا پایان ۲۰۱۴ عملیات خط لوله را تکمیل کند.
طبق بندهای مندرج در این قرارداد، هریک از طرفین که در مهلت مقرر (۳۱ دسامبر ۲۰۱۴) به تعهدهای خود عمل نکند، باید بابت هر روز تأخیر، مبلغ مشخصی به طرف مقابل جریمه پرداخت کند. اکنون، حدود هشت سال است که این ضرب‌الاجل سپری شده است. اما ایران، به نشانه حسن‌نیت و به‌دلیل احترام به حسن همجواری با پاکستان به‌عنوان کشور دوست و همسایه، تاکنون طلب جریمه نکرده است، هرچند طبق قرارداد، این حق را برای خود محفوظ می‌داند.
پاکستان خط لوله تاپی و آی‌پی را با هم پیش می‌برد
نرسی قربان کارشناس ارشد حوزه انرژی در این رابطه گفت: مساله صادرات گاز از ایران به پاکستان و هند موضوع جدیدی نیست و مربوط به سال‌های گذشته است، این خط لوله نیز با عنوان خط لوله صلح مطرح شد و قرار بر این بود که شرایط صلح پاکستان و هند را رقم بزند، بعد ها در اثر تحریم‌ها دولت هند از این طرح خارج شد.
وی با بیان اینکه پس از خروج هند این خط لوله با عنوان خط لوله آی‌پی به معنای انقال گاز از ایران به پاکستان شناخته شد، گفت: بررسی‌های اقتصادی از همان ابتدا نشان می‌داد که هدف اصلی کشور هند است نه پاکستان، یعنی شرکت‌های بین‌المللی توجیه احداث این خط لوله را روی بازار هند متمرکز می دانستند.
این کارشناس ارشد حوزه انرژی افزود: بازار پاکستان هم کوچکتر بود و هم قدرت مالی کمتری داشت، در نتیجه این طرح معوق ماند، بعد از آن دولت‌های ایران و پاکستان تصمیم گرفتند این طرح را پیش ببرند؛ ایران این خط را تا نزدیکی مرز پیش برد و در نتیجه به وقوع پیوستن آن بستگی به این دارد که پاکستانی ها وارد قراردادی شوند که قیمت گاز را مناسب روز پرداخت کنند و خطوط انتقال را بکشند تا این کار انجام شود.
قربان با اشاره به خط لوله تاپی نیز گفت: دولت پاکستان هر دو طرح را پیش می‌برد و با هر دو طرف درحال مذاکره است که اگر یکی از این طرح‌ها نتیجه نداد، بتواند از آن دیگری بهره ببرد، از دید دولت ایران نیز باید بررسی شود که کدام طرح اقتصادی است و ما تا چه میزان می‌بایست در خط لوله انتقال گاز به پاکستان سرمایه گذاری کنیم.
مشکل تامین امنیت خط لوله تاپی حل نشده است
محمد خطیبی کارشناس ارشد حوزه انرژی نیز در خصوص خط لوله تاپی و تاثیرات آن بر منافع ایران گفت: بحث این خط لوله تازه نیست و از مدت‌ها پیش جزو یکی از گزینه‌ها بوده اما مشکل اصلی بحث امنیت این خط لوله بوده و این سوال مطرح است که چه کسی می خواهد امنیت این خط لوله را فراهم کند؟ باتوجه به مسائلی که در افغانستان به وجود آمده، هنوز این کشور ناامن است، بنابراین باید بزرگترین مشکل و مانع اجرای این طرح را موضوع امنیت عنوان کرد.
وی با تاکید بر اینکه امنیت انرژی برای کشورهایی که قصد ایجاد این خط را دارند، بسیار مهم است و اگر امنیت وجود نداشته باشد، مشکلات باقی خواهد ماند، تصریح کرد: اگر مشخص شود چه کسی می خواهد امنیت این خط لوله را فراهم کند، می توان در مورد آن صحبت کرد اما کماکان با توجه به اینکه شرایط افغانستان تثبیت شده نیست، نمی توان نسبت به آن اظهار نظر کرد، هرچند که در افغانستان گروه نظامی سرکار آمده اما بحث دولت فراگیر است، دولتی که بتواند تمام گروه‌ها را راضی کند.
این کارشناس افزود: در مقاطعی از زمان بحث خط لوله تاپی جدی می‌شود اما در کل تا بحث امنیت حل نشود، اجرای این طرح تسریع نمی‌شود، تا زمانی که آمریکایی‌ها در آنجا حضور داشتند، نتوانستند چنین تضمین امنیتی برقرار کنند و سوال این است که آیا گروهی مانند طالبان می‌تواند امنیت را برقرار کند؟
خطیبی با اشاره به تاثیر این خط لوله بر منافع ایران گفت: ما نمی‌توانیم درباره منافع کشورهای دیگر تصمیم بگیریم، کشورهایی که نیاز به گاز دارند، حق دارند که به دنبال تامین آن از نزدیک‌ترین منبع باشند؛ گزینه‌های متعددی وجود دارد، ایران یک منطقه امن بوده و می‌تواند به امن‌ترین روش تامین نیاز انرژی کشورهای مصرف کننده را داشته باشد اما اختیار با کشورهاست که چه گزینه‌ای را انتخاب می‌کنند.
وی با بیان اینکه این حق مصرف کنندگان است که گزینه های مختلف را بررسی و گزینه ای را که با منافع آن‌ها سازگار است انتخاب کنند، گفت: ایران و تامین کنندگان دیگری برای گاز وجود دارند و این مصرف کنندگان هستند که می‌توانند انتخاب کنند و هزینه انتخاب خود را نیز باید بپردازند.
این کارشناس ارشد حوزه انرژی با اشاره به تاثیر این خط در نقش ایران در صادرات نفت و گاز آسیای میانه، اظهار کرد: مشکل گاز در غرب اروپا وجود دارد و موضوع گاز بسیار جدی است؛ اینگونه نیست که در همه جا گاز وجود داشته باشد، منابع گاز محدود است و تا یک زمان خاص می توان تولید داشت، بنابراین از ایران به عنوان بزرگترین منبع نمی‌توان چشم پوشی کرد.
خطیبی با بیان اینکه ایران نیز حق دارد که مقاصد صادراتی خود را انتخاب کند و گزینه‌های ایران هم متفاوت است، گفت: منابع محدود است و مصرف کنندگان باید با دقت ارزیابی و کشوری که با منافع آن‌ها سازگار است، را انتخاب کنند. در این بین گزینه‌هایی برای ایران وجود دارد و اگر این مقاصد نشوند، مقاصد دیگری وجود دارد همسایگان ما متقاضی گاز هستند.
